Historische benaming van straten en weilanden domein Franciscanessen Gooreind

In 1895 verwierven de zusters Franciscanessen in Gooreind een domein ter grootte van 43 hectare. In de verkoopakte werd het nieuwe eigendom van de zusters omschreven als ‘een hoeve met stallen en bijgebouwen, serres uitgerust met verwarmingsapparatuur, een Engelse tuin met vijver, een centrale dreef, een moestuin, een tuinierswoning, een conciërgewoning, een boerderij met aanhorigheden en gronden, weilanden en bossen’. (zie bijlage) De zusters voorzagen in hun levensonderhoud op het domein door aan landbouw en fruitteelt te doen en door de oprichting van een melkerij en kaasmakerij in de gebouwen. Er werden tevens schilder-, weef- en borduurateliers opgericht. De weilanden werden begraasd en achter het klooster werd een moestuin onderhouden. De vijver in de Engelse tuin deed dienst als was-vijver.

Door de grote groei van het noviciaat, werd in de jaren 1920 begonnen met de uitbouw van de kloostergebouwen, inclusief kapel. In de loop van de twintigste eeuw werden meer dan 2.000 novicen opgeleid om uitgestuurd te worden naar missieposten over de hele wereld. In 1968 werd het noviciaat overgebracht naar Antwerpen en vanaf toen deden de gebouwen nog dienst als klooster en als rusthuis voor terugkerende zusters. In 2008 werd Kempens Landschap vzw benaderd door het gemeentebestuur van Wuustwezel met de vraag of de vereniging een mogelijke veiligstelling/verwerving van het kloosterdomein wilde onderzoeken. De zusters hadden immers laten weten aan het gemeentebestuur dat zij het domein tegen eind 2010 wilden verlaten en hun eigendom te koop zouden willen stellen. Zij zouden echter graag hebben dat het domein in één geheel bewaard zou blijven. Samen met Kempens Landschap vzw, Amate vzw, Ibens nv en Coda vzw is de gemeente Wuustwezel eigenaar geworden van het domein van de kloosterzusters. Door de koop werd het groendomein veiliggesteld en opengesteld naar de gemeenschap. Ibens nv en Amate vzw zullen instaan voor het oprichten van een woonzorgcentrum voor 97 bewoners en 60 woningen voor ouderen de gebouwen, het OCMW zal instaan voor de inrichting van een administratief centrum/sociaal huis, Coda vzw blijft aanwezig als palliatief centrum en de hoeve zal omgebouwd worden tot een educatief centrum met museum.

In 1995 werd in Vlaanderen gestart met de landschapsinventarisatie, waarbij een classificatie werd gemaakt van relicten in het landschap. Het kloosterdomein van de Franciscanessen werd daarbij opgenomen in de ankerplaats “Groot Schietveld” in Brasschaat, Brecht en Wuustwezel. Het ministerieel besluit vermeldt: “de vierde historische waarde van het Groot Schietveld zijn de 2 parkdomeinen, waaronder het domein van de zusters Franciscanessen, … dat een duidelijk beeld geeft van de ontginning van heide tot park in de 19de eeuw…. De sociaal-culturele waarde wordt bepaald door de getuigenissen van het gebruik door de mens. De gronden van het klooster van de Franciscanessen geven een zicht op het kloosterleven in de voorbije eeuw, wat een belangrijk maatschappelijk gegeven was in deze tijden met zijn remonte van religieus leven. De aanwezige Mariavereringen en de begraafplaats van de kloosterlingen zijn belangrijk klein historisch erfgoed”. Via het gemeentelijk uitbreidingsplan “Domein Zusters Fransiscanessen” wordt het domein van de zusters Franciscanessen omgevormd tot een erfgoedlandschap.

Wesalia wil met dit project haar steentje bijdragen niet enkel bij de bewaring van het landschappelijk erfgoed. Zij wil één van de speerpunten van haar missie, namelijk het ontsluiten en toegankelijk maken van lokaal erfgoed, in het project ‘Historische benaming van straten en weilanden domein Franciscanessen Gooreind’ daadwerkelijk ten uitvoer brengen. Maar er is meer: Wesalia wil op een innovatieve en educatieve manier de evolutie van het landschappelijk erfgoed van het domein Franciscanessen in woord en beeld overbrengen aan de bezoekers én wil met het project eveneens het een belangrijks aspect van religieuze erfgoed dat massaal aanwezig is op het domein, helpen ontsluiten en aan de bezoeker tonen. Het project is met andere woorden een unieke gelegenheid om bezoekers en toeristen die het domein van de Franciscanessen bezoeken, tegelijk kennis te laten maken met de evolutie van het landschappelijk erfgoed én tegelijk het landschappelijk erfgoed te koppelen aan een specifiek onderdeel van het religieuze erfgoed dat aanwezig  is op het domein.

Wesalia heeft een grondplan van het kloosterdomein in haar bezit gekregen en bestudeerd. Op het zeer gedetailleerde grondplan zijn de verschillende percelen op het domein te onderscheiden. De percelen worden verschillend ingekleurd en benoemd. Zo wordt op het grondplan duidelijk hoe het kloosterdomein er kort na de Tweede Wereldoorlog moet hebben uitgezien én hoe het domein werd geëxploiteerd Op het grondplan is er onder meer sprake van heggen, hekwerk, houten poorten en omzomingen door bomen, van vijvers, bossen, aanplantingen van jonge lorken, rododendrons en coniferen, van boomkwekerijen en fruitboomgaarden, van bossen met hakhout en van heide, bloemperken, kruiden- en groentetuinen en van weiden voor graasvee. Belangrijk voor dit project is ook dat het wegennetwerk en de bevloeiingsnetwerken voor tuinen en boomgaarden zeer duidelijk op plan zijn weergegeven. Aan de hand van de oude kaart hebben we een duidelijk zicht op de inkleuring van het kloosterdomein halverwege de 20ste eeuw en kunnen we merken dat de zusters Franciscanessen inderdaad zelfbedruipend waren. Het is interessant om aan de bezoeker van het domein te tonen hoe het domein er halverwege de 20ste eeuw moet hebben uitgezien, maar het wordt pas echt interessant – zeker wat betreft de duiding en ontsluiting van het landschappelijk erfgoed – als we een actueel grondplan van het kloosterdomein naast het oude grondplan plaatsen. Op deze manier kan de bezoeker immers merken dat het domein doorheen de 20ste eeuw een grote gedaanteverwisseling heeft ondergaan. Het is de bedoeling van het project om aan te tonen dat het karakter van het domein doorheen de tijd enorme veranderingen heeft ondergaan en dat deze veranderingen historisch te verklaren zijn door de historiek van de Franciscanessen in Gooreind te belichten. Het komt er met andere woorden op neer dat we de landschapsontwikkeling van het kloosterdomein en de erfgoedrelicten in het domein (sociaal)historisch geduid kunnen worden.

Het is de bedoeling van Wesalia om de ontwikkeling van het domein en de waarde van het landschappelijk erfgoed duidelijk te maken aan de bezoekers via informatieborden die op weldoordachte plaatsen in het domein worden geplaatst. Vooreerst komt er aan de ingang van het domein een groot overzichtsbord waarop de beide plannen naast elkaar worden getoond. Op deze manier kan de bezoeker zich al oriënteren vooraleer hij of zij het domein betreedt. Door de beide plannen naast of onder elkaar af te beelden, wordt het de bezoeker meteen duidelijk hoe het domein en het landschap in haar totaliteit en metamorfose heeft ondergaan. Het is belangrijk dat de bezoeker dit inzicht al krijgt vooraleer hij of zij het domein betreedt, omdat de bezoeker op verschillende plaatsen in het domein detailweergaven krijgt van bepaalde delen van het domein en op deze manier deze detailweergaven beter kan plaatsen.

Op verschillende ‘cruciale’ plaatsen in het kloosterdomein zullen eveneens een tiental informatieborden worden geplaatst. Op deze borden zullen detailweergaven van de oude en nieuwste grote overzichtskaarten naast elkaar geplaatst worden. Op deze manier krijgt de bezoeker een duidelijke impressie van de veranderingen in het landschap doorheen de 20ste eeuw. Op de plaatsen waar vroeger bijvoorbeeld de moestuinen en de boomgaarden van de Franciscanessen ingeplant waren, kan de toeschouwer nu zien dat deze plaats een grote weide is geworden. Een ander voorbeeld zijn de bossen en de aanplantingen voor kreupelhout die doorheen de tijd eveneens zijn omgevormd tot weiland. Door het plaatsen van de detailkaarten kunnen we aan de bezoeker bijvoorbeeld ook het verdwijnen van het sterk uitgebouwde irrigatiesysteem aantonen. Kortom, het werken met informatieborden op goed gekozen ‘ankerplaatsen’, moet het mogelijk maken om enerzijds de erfgoedwaarde van het domein aan te tonen en anderzijds om de landschapsontwikkeling doorheen de tijd te illustreren.

Ook het tweede luik van dit project, het bewaren en ontsluiten van (een deel van ) het religieuze erfgoed, wordt ten dele opgevangen door dezelfde informatieborden in het kloosterdomein. Wesalia is niet alleen in het bezit van de overzichtskaart van het domein rond de Tweede Wereldoorlog. We bezitten eveneens een kaart met legende. Deze kaart biedt ons enorme meer informatie over het (verdwenen) religieuze erfgoed in het domein, informatie die zich uitstekend leent voor educatieve projecten. Uit de legende van de kaart en uit de originele kaart zelf, blijkt dat de zusters alle wegen die doorheen het domein liepen, genoemd hebben naar een heilige.  Maar er is meer: blijkbaar hebben de zusters in hun ijver eveneens alle weiden en graslanden, bossen en heidegebieden én de plaatsen die gereserveerd waren voor brandhout, een naam van een heilige gegeven. Op de originele kaart staan de straatnamen vermeld en zijn de plaatsen die een heiligennaam gekregen hebben genummerd; in de legende staan alle heiligennamen vermeld die bij de desbetreffende nummer horen. Door het aanbrengen van straatnaamborden in het domein, wil Wesalia een deel van het religieuze erfgoed in het domein herstellen. Op de informatieborden met de detailkaarten zullen de plaatsen die een heiligennaam kregen vernoemd worden en zal tevens duiding gegeven worden aan de keuze van de naam. Wesalia is er immers van overtuigd dat de heiligennamen niet willekeurig gekozen werden en dat we een verhaal kunnen brengen dat het religieuze erfgoed een plaats kan geven in de geschiedenis van de Franciscanessen en bij uitbreiding bij het kloosterdomein.

Het project ‘Historische benaming van straten en weilanden domein Franciscanessen Gooreind’, dat een meerwaarde heeft voor de herwaardering van het landschappelijk en religieuze erfgoed in Wuustwezel, kan opgesplitst worden in twee grote delen. In de eerste fase zullen de vrijwilligers van Wesalia aan de hand van de kaarten het kloosterdomein analyseren en het opzoekingswerk verrichten rondom de heiligennamen. In het verleden heeft Wesalia al voldoende kennis opgebouwd rond de Franciscanessen in Gooreind, onder meer door het schrijven van de geschiedenis hieromtrent en zeer recent door de reconstructie van het oude, verdwenen kerkhof op het domein. Door goede contacten met de zusters hebben we toegang tot de archieven van de orde in Brussel en zijn we dus in staat om betrouwbare informatie te verkrijgen. We vermoeden dat deze onderzoeksopdracht – Wesalia steunt vooral op de werking van vrijwilligers en de medewerking van de zusters die bovendien niet over één nacht ijs gaan – toch een jaar in beslag zal nemen. Tijdens dat jaar zullen ook de benodigde materialen voor het plaatsen van de informatieborden en de straatnaamborden, besteld worden. In het tweede jaar zal alle informatie voor de verschillende borden in publiceerbare vorm gegoten worden, op de informatie- en straatnaamborden aangebracht worden en zullen de borden in het domein geplaatst worden. De borden worden overigens geplaatst met behulp van een sociale wekplaats, hetgeen dit project ook een sociale meerwaarde geeft. Tevens zal er in het tweede jaar een brochure ontworpen worden die de bezoekers van het park bewust moet maken van de rijke geschiedenis en de erfgoedwaarde van het domein. Het hoogtepunt van het project is de lancering van het nieuwe project in samenwerking met de betrokken partners.

Wesalia is er van overtuigd dat het dit project tot een succes kan maken. Enerzijds heeft de vereniging genoeg know-how, vakkennis en beschikt Wesalia over een uitgebreid netwerk van relaties om het opzoekingswerk tot een goed einde te brengen. De verhouding met de nog levende kloosterzusters is uitstekend en we hebben toegang tot het centrale archief van de orde. Bovendien heeft de voorzitter van Wesalia vanuit zijn professionele achtergrond relaties in de academische geschiedschrijving die het historische onderzoek naar het domein kunnen verifiëren. Wat ons vooral sterkt in ons geloof op een goede afloop, is het maatschappelijk draagvlak van dit project. Vele erfgoedliefhebbers en amateurhistorici uit Wuustwezel en omstreken hebben aan Wesalia al voorgesteld om ‘meer te doen’ met het kloosterdomein. Ook vanuit de lagere scholen is de vraag groot naar meer duiding rond het kloosterdomein. Ook vanuit de toeristische sector is de vraag groot naar een project dat een meerwaarde geeft aan het domein. Toerisme Wuustwezel vzw organiseert op geregelde basis al gegidste rondleidingen op het domein en zijn eveneens vragende partij om meer themagerichte wandelingen uit te werken.